Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience
„Książka jest monografią poświęconą zachowaniom ryzykownym młodzieży. Pytania o strukturę, dynamikę, uwarunkowania i konsekwencje zachowań ryzykownych są centralne zarówno dla pedagogiki, jak i psychologii i socjologii. Co sprawia, że młody człowiek wymyka się mechanizmom społecznej kontroli? Co natomiast chroni przed zejściem, jak by powiedział laik, na złą, czy tylko ryzykowną drogę? Jak to się dzieje, że niektórzy młodzi ludzie mimo całego splotu niekorzystnych okoliczności wychodzą na ludzi? Znać dobre odpowiedzi na te pytania to dzierżyć w ręku klucz do skutecznego wychowania”.
(z recenzji dr. hab. Romana Dolaty, prof. UW)
Pierwsza część książki – to bardzo ciekawy i przystępnie napisany przegląd aktualnej wiedzy na temat zachowań ryzykownych młodzieży. Autor uwzględnił w nim sposoby wyjaśniania i interpretowania problemów wieku dojrzewania, koncepcję resilience, koncepcję pozytywnego rozwoju młodzieży oraz autorską propozycję modelu pozytywnej profilaktyki.
Część druga – stanowi efekt dobrze przemyślanych 3-letnich badań podłużnych nad zachowaniami ryzykownymi gimnazjalistów. Wyniki potwierdzają znaczenie mechanizmów resilience dla profilaktyki zachowań ryzykownych młodzieży, a także wskazują na konkretne czynniki i mechanizmy chroniące. Wykorzystanie tej wiedzy w praktyce może zwiększać skuteczność działań profilaktycznych i jednocześnie wspierać prawidłowy rozwój młodzieży, czyli służyć idei pozytywnej profilaktyki propagowanej przez Autora.
Książka została napisana z myślą o ludziach, którzy profesjonalnie zajmują się profilaktyką zachowań ryzykownych młodzieży: zarówno badaczach tej problematyki, jak również liderach i animatorach działań profilaktycznych, którzy poszukują wiedzy na temat zachowań ryzykownych młodzieży oraz mechanizmów chroniących. Świetnie sprawdzi się w procesie kształcenia studentów nauk społecznych w zakresie podstaw profilaktyki zachowań ryzykownych młodzieży. To z pewnością wyjątkowa na polskim rynku pozycja.
Krzysztof Ostaszewski – doktor nauk humanistycznych w dziedzinie pedagogiki, adiunkt w Zakładzie Zdrowia Publicznego w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Kierownik Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”, która od lat zajmuje się propagowaniem wysokich standardów profilaktyki zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Redaktor naukowy miesięcznika „Remedium” dla specjalistów zajmujących się profilaktyką wśród dzieci i młodzieży. Ekspert Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Stypendysta Fogarty International Substance Abuse Research Training Program na Uniwersytecie Michigan w USA.
Spis treści
PRZEDMOWA
Część pierwsza Kontekst i problematyka pracy
Rozdział 1 Konceptualizacja problemów wieku dojrzewania
1.1 Zachowania problemowe
1.1.1 Teoria zachowań problemowych
1.1.1.1 Struktura
1.1.1.2 Uwarunkowania
1.1.1.3 Funkcje rozwojowe zachowań problemowych
1.1.2 Model rozwoju zachowań problemowych młodzieży
1.1.3 Konsekwencje dla badań i praktyki
1.2 Zachowania ryzykowne
1.2.1 Teoria zachowań ryzykownych
1.2.1.1 Struktura
1.2.1.2 Uwarunkowania
1.2.2 Model ryzykownych dla zdrowia zachowań młodzieży
1.2.3 Konsekwencje dla badań i praktyki
1.3 Zachowania antyspołeczne
1.3.1 Zachowania antyspołeczne: nieprzestrzeganie norm życia społecznego i praw innych osób
1.3.1.1 Definicja
1.3.1.2 Struktura
1.3.2 Zachowania antyspołeczne okresu dojrzewania – koncepcja Terrie Moffitt
1.3.3 Model rozwoju społecznego Davida Hawkinsa i Josepha Weisa
1.3.4 Trwałe zachowania antyspołeczne
1.3.5 Konsekwencje dla badań i praktyki
1.4 Zachowania internalizacyjne i eksternalizacyjne
1.4.1 Taksonomia zaburzeń emocjonalnych i behawioralnych Thomasa Achenbacha
1.4.1.1 Definicja
1.4.1.2 Struktura
1.4.1.3 Uwarunkowania
1.4.2 Konsekwencje dla badań i praktyki
1.5 Interdyscyplinarna mozaika
1.6 Główne tezy dotyczące niepożądanych zachowań młodzieży
1.6.1 Syndrom zachowań problemowych
1.6.2 Dwuczynnikowa struktura zachowań ryzykownych młodzieży
1.6.3 Wspólne uwarunkowania zachowań problemowych / ryzykownych młodzieży
Rozdział 2 Koncepcja resilience jako podejście do badania prawidłowego i nieprawidłowego rozwoju młodzieży
2.1 Narodziny koncepcji resilience
2.1.1 Odkrycie zjawiska
2.1.2 Nazwanie koncepcji
2.1.3 Metaforyczny charakter
2.2 Główne tezy koncepcji resilience
2.2.1 Definicje
2.2.2 Elementy składowe: ryzyko
2.2.3 Elementy składowe: pozytywna adaptacja
2.2.4 Główny przedmiot zainteresowania: czynniki chroniące
2.2.5 Modele wyjaśniające działanie czynników chroniących
2.2.6 Weryfikacja modeli resilience
2.2.7 Czynniki kompensacyjne, chroniące i wspierające
2.2.8 Badanie czynników chroniących w podejściu skoncentrowanym na losach ludzi
2.2.9 Krótka lista czynników i mechanizmów chroniących / wspierających
2.2.10 Natura zjawiska: czy resilience oznacza brak podatności na ryzyko?
2.2.11 Grupa docelowa: dzieci i młodzież z grup ryzyka czy szerzej?
2.3 Resilience w perspektywie rozwojowej
2.3.1 Adolescencja a badanie resilience
2.3.2 Rozwój jako podstawa modelu uodporniania na ryzyko
2.3.3 Kontekst różnic indywidualnych
2.3.4 Podejście społeczno-ekologiczne
2.3.5 Konsekwencje rozpatrywania resilience w perspektywie
rozwojowej
Rozdział 3 Nurty i czynniki pozytywnego rozwoju młodzieży
3.1 Pozytywny rozwój młodzieży jako alternatywa dla podejścia skoncentrowanego na problemach
3.1.1 Przesłanki
3.1.2 Struktura
3.1.3 Pozytywny rozwój a psychospołeczne funkcjonowanie młodzieży
3.1.4 Konsekwencje dla praktyki
3.2 Pozytywna profilaktyka zachowań ryzykownych młodzieży
3.2.1 Przesłanki
3.2.2 Rola czynników ryzyka
3.2.3 Cele i struktura programów pozytywnej profilaktyki
3.2.4 Konsekwencje dla praktyki
3.3 Integracja pozytywnej profilaktyki z edukacją szkolną
3.3.1 Przesłanki
3.3.2 Struktura umiejętności psychospołecznych
3.3.3 Strategie sprzyjające zintegrowanej edukacji szkolnej
3.3.4 Konsekwencje dla praktyki
3.4 Kluczowe elementy pozytywnej profilaktyki: wspieranie konstruktywnych relacji międzyludzkich w środowiskach dojrzewania
3.4.1 Relacje rodzice–dzieci: monitorowanie dorastających dzieci
3.4.2 Relacje ze szkołą i nauczycielami: poczucie więzi ze szkołą
3.4.3 Relacje ze znaczącymi osobami dorosłymi: wsparcie mentora
3.4.4 Relacje z rówieśnikami i otoczeniem społecznym: udział w zorganizowanych zajęciach
Część druga Badania własne nad zachowaniami ryzykownymi młodzieży i modelami resilience
Rozdział 4 Problematyka i metodologia badań
4.1 Kontekst i problematyka badań
4.2 Problem badawczy
4.3 Cele badań, pytania i hipotezy badawcze
4.3.1 Cele opisowe: zmiany w zachowaniach ryzykownych uczniów gimnazjum
4.3.2 Cele opisowe: zmiany psychospołecznego ryzyka i ochrony
4.3.3 Cele wyjaśniające: hipotezy dotyczące ogólnych modeli resilience
4.3.3.1 Model kompensacyjny
4.3.3.2 Model interakcyjny
4.3.3.3 Hipoteza wspólna dla ogólnych modeli resilience
4.3.4 Szczegółowe modele resilience
4.3.4.1 Model zakładający ochronny wpływ monitorowania przez rodziców
4.3.4.2 Model zakładający ochronny wpływ więzi ze szkołą i nauczycielami
4.3.4.3 Model zakładający ochronny wpływ poczucia sensu działania i orientacji w świecie
4.4 Metoda
4.4.1 Materiał badawczy
4.4.2 Realizacja badań i sposób zbierania danych
4.4.3 Zmienne oraz sposób ich pomiaru
4.4.3.1 Zmienne zależne: zachowania ryzykowne młodzieży
4.4.3.2 Psychospołeczne czynniki ryzyka i czynniki ochrony
4.4.3.3 Konstrukcja indeksów ryzyka i ochrony
4.4.3.4 Dodatkowe zmienne wykorzystane w szczegółowych modelach resilience
4.4.4 Analizy statystyczne
4.4.4.1 Analizy statystyczne do oceny efektów wykruszania się próby
4.4.4.2 Analizy statystyczne wykorzystane do opisu dynamiki zmian w zachowaniach ryzykownych oraz indeksach
ryzyka i ochrony
4.4.4.3 Analizy wykorzystane do weryfikacji modeli resilience
4.4.4.4 Braki danych
Rozdział 5 Wyniki badań
5.1 Analiza wykruszania się próby w badaniach podłużnych
5.1.1 Źródła wykruszania się próby
5.1.2 Efekty wykruszenia się dla charakterystyki socjodemograficznej uczniów
5.1.3 Efekty wykruszenia się próby dla zmian w nasileniu zachowań ryzykownych młodzieży
5.1.4 Szacowanie nasilenia zachowań ryzykownych w trzech grupach uczestników badań
5.1.5 Konsekwencje wykruszenia się próby dla dalszych analiz
5.2 Wyniki analiz opisowych
5.2.1 Rozpowszechnienie szesnastu zachowań ryzykownych w gimnazjum
5.2.2 Zmiany w nasileniu zachowań ryzykownych w gimnazjum
5.2.3 Zmiany nasilenia zachowań ryzykownych w podziale na zmienne kontrolowane
5.2.3.1 Płeć jako moderator zmian nasilenia zachowań ryzykownych
5.2.3.2 Struktura rodziny jako moderator zmian nasilenia zachowań ryzykownych
5.2.3.3 Typ gimnazjum jako moderator nasilenia zmian zachowań ryzykownych
5.2.4 Zmiany psychospołecznego kontekstu rozwoju w gimnazjum
5.2.4.1 Zmiany w nasileniu czynników chroniących
5.2.4.2 Zmiany w nasileniu czynników ryzyka
5.2.4.3 Zmiany w nasileniu indeksów ryzyka i ochrony
5.3 Wyniki analiz wyjaśniających
5.3.1 Weryfikacja ogólnych modeli resilience
5.3.1.1 Model kompensacyjny
5.3.1.2 Model interakcyjny
5.3.1.3 Interpretacja efektu interakcji
5.3.1.4 Dopasowanie modelu kompensacyjnego oraz modelu interakcyjnego
5.3.2 Weryfikacja szczegółowych modeli resilience
5.3.2.1 Model zakładający ochronny wpływ monitorowania przez rodziców
5.3.2.2 Model zakładający ochronny wpływ więzi ze szkołą i nauczycielami
5.3.2.3 Model zakładający ochronny wpływ poczucia sensu i orientacji w świecie
5.3.2.4 Efekty bezpośrednie i pośrednie czynników pośredniczących i zmiennych kontrolowanych
Rozdział 6 Dyskusja wyników
6.1 Część opisowa
6.1.1 Dynamika zmian w obrębie czterech rodzajów zachowań ryzykownych gimnazjalistów
6.1.2 Moderatory dynamiki zmian w zachowaniach ryzykownych
6.1.3 Psychospołeczny kontekst rozwoju w okresie gimnazjum
6.2 Część wyjaśniająca
6.2.1 Ogólne modele resilience
6.2.2 Szczegółowe modele resilience
6.3 Mocne strony i ograniczenia badań
Rozdział 7 Wnioski i rekomendacje
7.1 Wnioski dotyczące badań nad zachowaniami ryzykownymi młodzieży
7.2 Wnioski dotyczące profilaktyki zachowań ryzykownych młodzieży
ANEKS 1 TABELE DO ROZDZIAŁU 4. PROBLEMATYKA I METODOLOGIA BADAŃ
ANEKS 2 TABELE DO ROZDZIAŁU 5. WYNIKI BADAŃ
PIŚMIENNICTWO
